ارزشهاي دفاع مقدس: بسترها و موانع بالندگي

مقدمه ژرژ ذيمل،(2)جامعه شناس آلماني، معتقد است كه ستيز يكي از عناصر تشكيل دهندة زندگي اجتماعي مي باشد؛ زيرا، كشمكش همواره، مستلزم كنش اجتماعي(3) است. از طرف ديگر، كنش متقابل اجتماعي نيز لازمة همكاري و همياري اجتماعي مي باشد؛ بنابراين، در زندگي بشر، منازعه و همكاري همواره همزاد و همپاي يكديگر حضور دارند. زماني كه صلح در روابط انسانها، ملتها و دولتها بهخطر مي افتد، سعي مي شود از طريق مذاكرات سياسي، يعني گفت وگوي ديپلماتيك، چانه زني و دادن امتيازاتي در قبال گرفتن امتيازات ديگر موضوع حل و فصل و ضمن تأمين منافع دو طرف، از ادامة خشونت و درگيري جلوگيري شود؛ اتفاقي كه در اوايل دهة 80، بين دو دولت ايران و عراق رخ نداد، بلكه به دلايل همسويي منافع امريكا و عراق، جنگي به دولت نوپاي جمهوري اسلامي ايران و مردم آسيب ديده از جريانهاي انقلاب اسلامي تحميل شد. نيروهاي مسلح عراق در تاريخ 31 شهريور ماه سال 1359، مرزهاي ايران اسلامي را از طريق هوا، دريا و زمين هدف قرار دادند و ظرف مدت كوتاهي، به قصد نابودي نظام اسلامي بيست هزار كيلومتر مربع از خاك ايران را به اشغال خود در آوردند. هر چند صدام حسين پس از گذشت هشت سال جنگ بي امان عليه ملت و دولت ايران نتوانست به هيچ يك از اهداف از پيش تعيين شدة خود برسد، اما افزون بر ويراني كشورش و مقروض و ورشكسته كردن اقتصاد آن، تأسيسات اقتصادي و زيربنايي ايران را نيز از بين برد و ضمن ويران كردن دهها شهر و هزاران روستاي كشورمان، هزاران نفر زن، مرد و كودك را به شهادت رسانيد. با اين حال، طي اين دوران، سلحشوران و رزمندگان اسلام بزرگ ترين حماسه ها، رشادتها، جانبازيها و ايثارگريها را آفريدند؛ رزمندگاني كه ياد و خاطرة آنها به سادگي از اذهان مردم و همرزمان آنها زدوده نخواهد شد. همان گونه كه تخريب آثار مادي و خسارت اقتصادي و زيربنايي جامعه در اين دوران به بازسازي و نوسازي نياز دارد و ضرورت رسيدگي به اين امر نشانة پويايي و عزم و ارادة ملي براي توسعه و تكامل اجتماعي است، بازسازي(4) و نوسازي(5) آثار معنوي بازمانده از دوران جنگ همچون ارزشهاي دفاع مقدس، امري ضروري در راستاي تقويت هويت ملي تلقي مي شود؛ موضوعي كه جزء وظايف دولت است و دولت مي تواند با تعميق اين ارزشها هويت و انسجام ملي ايران را تقويت كند. حال اين پرسشها مطرح است كه بازسازي و نوسازي ارزشهاي دفاع مقدس چگونه امكان پذير است و موانع آن كدام اند؟ چگونه و با چه ابزاري مي توان نسل سوم انقلاب را با ارزشهاي دفاع مقدس آشنا و مأنوس كرد؟ اگر تا كنون، در انجام اين مهم ضعف از خود نشان داده يا ناموفق بوده ايم، از اين پس، چگونه مي توان با ارزيابي وضع كنوني، امور را اصلاح و چه راهبردهاي علمي و راهكارهاي اجرايي را براي اين امر ارائه كرد؟ نسل اول و دوم انقلاب اسلامي كه در جريان و متن هشت سال دفاع مقدس زندگي و مبارزه و فرهنگ جاري دفاع مقدس را با تمام وجود حس كرده اند، وظيفه دارند آن را به نسلهاي بعدي، به ويژه نسل سوم انقلاب انتقال دهند. انتقال و گسترش فرهنگ دفاع مقدس در راستاي تداوم فرهنگ انقلاب اسلامي مي باشد و هر دو از فرهنگ اسلامي جامعة شيعة ما نشئت گرفته اند؛ بنابراين، هر چه از آسيبها و موانع تحقق اين اشاعة فرهنگي بكاهيم و جنبه هاي مثبت آن را تقويت كنيم، مي توانيم حيات و تداوم آن را جاودانه تر كنيم. مقالة تحقيقي حاضر در آغاز، با روش توصيفي ـ تحليلي و با استناد به سندها، كتابها و نشريه ها، علل و عوامل و موانع تحقق اشاعة ارزشهاي دفاع مقدس را تحليل و بررسي و سپس، راهبردهاي علمي و راهكارهاي عملي را دربارة نشر فرهنگ دفاع مقدس به منظور حفظ و تداوم آن، ارائه مي كند. تعاريف ارزش در فرهنگ معين، ارزش به معناي بها، ارز، قيمت، ارج ، قدر، برازندگي، شايستگي، زيبندگي، قابليت، استحقاق، اعتبار يك سند يا متاع و پولي كه در سند نوشته شده، آمده است(1) و در فرهنگ علوم اجتماعي، به منزلة يكي از واژه هايي كه غني ترين، پيچيده ترين و مشكل ترين معناها را دارد، تعبير و تعريف و به معناي ميزان توانايي يك شي ء (چيز، انديشه يا شخص) در ارضاي يك ميل، نياز، يا تمناي انسان عنوان شده است؛ بنابراين، گفته مي شود اساس ارزش را بايد در انديشه هاي انساني جست وجو كرد كه نفع (ارزش) يك شيء خارجي را ارزيابي مي كند.(2) دربارة تعريف واژه Value بـه معني ارزش در كتـاب فـرهنـگ جامعه شناسي اين گونه آورده است: »در جامعه شناسي پارسوني، نظم اجتماعي به وجود ارزشهاي عام و فراگيري بستگي دارد كه مشروع و ملتزم كننده به حساب مي آيند و به منزلة معيارهايي عمل مي كنند كه اعمال افراد جامعه با آنها سنجيده مي شود و پيوند دستگاههاي اجتماعي و شخصي با جذب ارزشها از طريق فراگرد جامعه پذيري تحقق مي يابد« .(3) انواع و اقسام ارزشها ارزشها از نظر تنوع و حوزة معرفت شناختي به گونه هاي مختلفي تقسيم مي شوند، كه مهمترين آنها ارزش هاي اقتصادي، اجتماعي، اخلاقي، ديني، فرهنگي و سياسي است. به طور كلي، هنگامي كه گفته مي شود واقعيتي ارزشمند است، منظور اين است كه آن واقعيت، هدف مطلوبي را در سطح فردي يا اجتماعي تحقق مي بخشد. دربارة ارزشهاي جبهه و جنگ بايد به مجموعه اي از هنجارهاي رفتاري رزمندگان اشاره كرد كه ضمن مشخص كردن هويت اجتماعي ـ ديني و اخلاقي آنها، در بر گيرندة ارزشها و آرمانهاي آنهاست؛(4) ارزشهايي كه راهنما و هدايت كنندة رفتار رزمندگان بودند و به آنها انرژي، جرئت و جسارت اقدام و عمل مي دادند. ميزان اعتقاد و باور به اين ارزشها در اجراي دستورات و عمليات جنگي آنان بسيار مؤثر بود. زمينه هاي بروز ارزشهاي دفاع مقدس در شكل گيري و تداوم ارزشهاي دفاع مقدس كه طي جنگ در جبهه هاي نبرد در بين رزمندگان شكل گرفته و تجلي يافتند؛ علل و عوامل متعددي مؤثر بودند كه برخي از آنها مقطعي و اعتباري و برخي ديگر دائمي، فطري و ديني اند و مي توان آنها را به صورت زير دسته بندي كرد: 1) عامل زمان و مكان حملة عراق به جمهوري اسلامي ايران و تعرض به امنيت ملي و حيثيت سياسي ـ اجتماعي و اقتصادي زمينه اي را فراهم كرد كه در آن، نيروهاي انقلابي بزرگ ترين جانفشاني، ايثار و گذشت را براي دفع خطر دشمن از خود نشان دادند. به عبارت ديگر، شرايط جنگي و ظهور ارزشهايي ويژه، با يكديگر هم زمان و همزاد بودند. تجاوز نظامي گستردة عراق باعث شد تا مردم هويت، حيثيت ملي و مذهبي؛ و هستي خود را در خطر ببينند و بر اساس معيارهاي ديني و عقلي براي مقابله با دشمن رفتار خاصي را از خود نشان دهند كه مي توان آن را با واژه هايي، مانند مقاومت و نهراسيدن از دشمن، ايستادگي و شجاعت، حمله به دشمن، تحمل سختي و مشقت و ازخودگذشتگي، ترجيح مصالح ملي و عمومي به مصالح فردي در عالي ترين شكل توصيف كرد. 2) اصول عقيدتي ـ اخلاقي نزد بسياري از اقوام و مليتها، معيارهاي حقوقي و انساني ارزشها را مي آفرينند، اما براي ملل مسلمان افزون بر آنها، معيارهاي ديني و فرهنگ اسلامي نيز، ارزش آفرينند. ارزشهاي اقتصادي يا سياسي صرف نزد بسياري از كشورهاي جنگ جو و متجاوز و جاه طلب رايج است و تاريخ شواهد فراواني براي انواع و اقسام آنها ارائه مي كند. اين در حالي است كه در جوامع اسلامي، اين ارزشها با محك و معيارهاي والاتري سنجيده و در صورت تأييد، حمايت مي شوند. 3) رزمندگان عاملان و آفرينندگان ارزشهاي جنگ هشت ساله، افرادي مؤمن و معتقد به ارزشها بودند. قهرمانان، ايثارگران و مجاهدان جنگ تحميلي از روي عقيده و ايمان عليه دشمن مبارزه و از سر اخلاق و اختيار و با نهايت توان اقدام كردند. به عبارت ديگر، هيچ گاه، نمي توان در شرايط زور و اجبار به آفرينش ارزش دل بست. 4) تبليغات يكي از دلايل پيروزي نيروهاي خودي عليه دشمن، داشتن روحية بالا و انگيزة قوي مبارزه عليه آنها بود؛ موضوعي كه جز در پناه تبليغات ايدئولوژيك امكان پذير نبود. نكتة مهم آنكه، اين نوع تبليغات افزون بر ايجاد انگيزه، به رشد و تقويت ارزشها كمك مي كردند. 5) رهبري در خلق ارزشهاي دوران دفاع مقدس، امام خميني (ره) بهعنوان فرمانده كل قوانقشي كليدي داشت. در واقع، رزمندگان، تنها به دليل اينكه ايشان فرمانده كل قوا مي باشند، از امام (ره) اطاعت نمي كردند، بلكه ايشان را رهبر و مقتداي خود مي ديدند؛ رهبري كه هم، از مشروعيت قانوني و سنتي برخوردار بودند و هم، رهبري كاريزماتيك (فرهمند)محسوب مي شدند؛ بنابراين، از اين نظر، در ايجاد و تعميق ارزشها نقش مهمي داشتند. عموماً، از ارزشهاي دوران جنگ تحميلي با عنوان جنبه هاي مثبت جنگ ياد مي كنند؛ جنبه هاي اخلاقي انكارناپذيري كه حتي مخالف ترين افراد و ضد جنگ ترين انسانها نيز نمي توانند، منكر آنها شوند. جنگ زمينة ظهور ارزشهايي، مانند شجاعت، فداكاري، وفاداري، صداقت و ايثارگري است و ظهور آنها را در بالاترين درجه امكانپذير ميكند. انسانهايي كه در صحنه هاي غير از صحنة جنگ، حاضر نبودند كمترين فداكاري و گذشتي براي ديگران انجام دهند، به محض آغاز دفاع مقدس، تحت تأثير شرايط جنگي ارزشهاي غير مادي اعجاب انگيزي را از خود نشان مي دادند. در تمام تمدنها و در بين تمامي اقوام و قبايل، گروه خودي در نقش يك درون گروه(1) از گروههاي غير خودي كه نقش يك برون گروه(2)را دارند، متمايز مي شوند. رزمندگان، جبهه دوست و دشمن را از يكديگر باز مي شناسند؛ حالت رواني ويژه اي كه گاستون بوتول،(3)جامعه شناس فرانسوي، آن را ثنويت روانشناختي(4)مي نامد. وي مي گويد: »مفهوم دوست و دشمن در زمان جنگ و صلح كاملاً از يكديگر متفاوت اند؛ مفهومي كه شايد ويژگي جنگيدن و آمادگي براي نبرد در جبهه ها آن را دگرگون مي كند. در مكانهايي غير از جبهة جنگ، دشمن فرد فرومايه و خطرناكي است، اما همين فرد در جبهة جنگ، در نهايت، فرومايگي و پستي ديده مي شود و به حدي منفور و خطرناك مي گردد كه بايد به سرعت او را از بين ببريم؛ زيرا، در غير اين صورت، او ما را از بين مي برد. براي دولت و همرزم نيز بايد آن قدر فداكاري كنيم كه سلامت كامل و راحتي و آسايش او فراهم آيد. به عبارت ديگر، بايد خود را با تمام وجود در راه او فدا كنيم. هر چند كشتن و نابودي دشمن يك ارزش است؛ زيرا، او قصد دارد هستي و حيثيت ما را از بين ببرد، اما، اين اقدام اصول اخلاقي و انساني دارد و اگر اقوام و گروههايي به اخلاقيات و اصول انساني پاي بند نباشند، ممكن است همچون حيواني وحشي از هيچ جنايت و درنده خويي و تجاوز و ويراني رويگردان نباشند و تمامي حقوق در جنگ را نقض و به جنايتهاي جنگي دست بزنند«. نقش ارزشها در هويت سازي اجتماعي مرور مختصر درگيريها و جنگها در طول تاريخ بشري نشان مي دهد كه بسياري از اين رفتارها تابع عقل و انديشه و اخلاق و احساس مسئوليت نبوده است. در مقاطع مختلف جنگي، كه انسان تابع اصول و ارزشهاي اخلاقي يا ارزشهاي مذهبي نبوده، از او رفتار ددمنشانه و بسيار غير اخلاقي سرزده كه به رفتار حيواني و غيرانساني تعبير و تفسير شده است. در دوران معاصر، با گسترش ديدگاه اخلاقي ـ حقوقي در جنگها كوشش شده است تا اين گونه رفتارهاي ضد انساني تحت كنترل در آيد و با ابزار و وضع قوانين و مقررات از بروز يا شدت آن كاسته و متخلفان در دادگاه جنايي بين المللي مجازات شوند. به عقيدة پيتر مي ير(1)، همراه با تكامل اجتماعي جوامع بشري و پا به پاي تحولات سياسي ـ اقتصادي، فناوري، علل و انگيزه ها، اشكال و اهداف جنگها نيز دگرگون شده اند؛(5) اما متأسفانه به رغم اين تغييرات، نه تنها بيشتر رفتار انسانها در جنگها از نظر اخلاقي و انساني بهتر نشده، بلكه با گسترش علم و فناوري و ابداع و اختراع ابزار جنگي جديد تر، رفتار آنها با خشونت بيشتري ادامه يافته است. در جريان هشت سال دفاع مقدس، بارها رفتار غيراخلاقي ـ انساني نيروهاي عراقي را شاهد بوديم . حملات هوايي با بمبهاي شيميايي به شهرها و جبهه ها، بمبارانها و موشكباران شهرها و روستاها، هدف قرار دادن مردم غيرنظامي و بي دفاع و رفتار غيرانساني با اسيران و زخميها همگي گواه اين رفتار ضد انساني نيروهاي عراق بوده است، اما در جبهة ايران، نيروها و سربازان اسلام به پيروي از مولا و مقتداي خودشان، حضرت امير المؤمنين(ع) و با درس گيري از فلسفة شهادت و ايثار و از خود گذشتگي سرور و سالار شهيدان، حضرت حسين بن علي(ع)، رفتار و برخوردهاي بسيار متفاوتي داشتند. الگوي آنها حضرت علي(ع) بود كه مولوي در مدح ايشان سروده است: گفت من تيغ از پي حق ميزنم بنـدة حقـم نـه مـأمـور تنـم شـير حقم نيسـتم شـير هوا فعل من بر دين من باشد گواه ضمن آنكه رزمندگان اسلام نيز به پيروي از تعاليم قران كه در يازده مورد، جهاد را با عبارت في سبيل الله و در بيست مورد، قتال را با همين عبارت (في سبيل الله) آورده است،(6) كشتن و كشته شدن را فقط و فقط در راه خدا ارزشمند مي دانستند و از خود، ارزشهاي اخلاقي ـ ديني و فرهنگي خوبي به يادگار گذاشتند كه همگي در تاريخ و وجدان بيدار و آگاه مردم ما و جهانيان مضبوط است. در خاطرات اسيران عراقي و رزمندگان اسلام و شهيدان جنگ تحميلي، موارد بسياري آورده شده است كه همگي حاكميت مجموعه اي از ارزشهاي اجتماعي ـ اخلاقي و انساني را در بين رزمندگان اسلام نشان مي دهد. در مباحث جامعه شناسي، رفتارهاي هنجاري افراد، تابع چهار عنصر ارزش، آداب و رسوم، عرف و قوانين است كه با شناخت و تجزيه و تحليل رفتارهاي افراد جامعه مي توان به هويت واقعي آنها پي برد. رزمندگان اسلام با پيروي از فرامين قرآن و اسلام و دستورات رهبر انقلاب حضرت امام(ره) هويت اسلامي ـ ايراني خود را به ظهور رساندند، به طوري كه پس از گذشت حدود دو دهه از دفاع مقدس، امروز، دشمنان ما زبان به اعتراف گشوده اند و از پايمردي و شهامت و شجاعت رزمندگان اسلام سخن مي گويند. از نگاه امام خميني (ره) هويت اجتماعي ما بر شاخصها، معيارها و ارزشهاي زير مبتني است: 1) ظلم ستيزي و حمايت از مظلوم؛ 2) پيروي از حق و ضديت با باطل؛ 3) اعتقاد و ايمان به وحدانيت پروردگار در مقابل كفرورزي؛ 4) اعتقاد به اسلام انقلابي در مقابل اسلام امريكايي؛ 5) پرورش حس برادري و وطن دوستي در مقابل خود پرستي؛ 6) اداي تكليف و از خودگذشتگي در قبال رفاه طلبي؛ 7) آخرت جويي در قبال دنيا خواهي؛ و 8) قيام در مقابل ظلم و تعدي و نابودي دشمن. اين ارزشها به زمان و مكان خاصي مربوط نيستند، بلكه به دليل فطري بودن در تمامي زمانها موضوعيت دارند و جزء ارزشهاي انساني و اجتماعي يك جامعه محسوب مي شوند. حال بايد پرسيد چه علل و عواملي سست شدن اين ارزشها و فراموش شدن آنها را باعث شده است؟ علل و موانع گسترش فرهنگ دفاع مقدس در دوران دفاع مقدس، ارزشهاي متعددي در جبهه ها رشد كردند و جلوه هاي ويژه اي را از خود بروز دادند. بسياري از اين ارزشها عام مي باشند و قابليت آن را دارند كه در تمامي زمانها و مكانها رشد كنند و به كار گرفته شوند. افزون بر آن، رواج و گسترش آنها مي تواند روابط مردم با يكديگر و اركان مختلف نظام را اخلاقي تر كند و كارآيي جامعه را افزايش ميدهد و روند امورات عمومي و خصوصي را سهل تر كنند، اما پس از پايان جنگ، ترويج اين ارزشها در جامعه با اين موانع روبه رو شد: 1) عدم بهره گيري از ابزارهاي نوين تبليغ، نخستين مانع گسترش فرهنگ و ارزشهاي دفاع مقدس در جامعه است. امروز، ضرورت جلب بيشتر افكار عمومي به نفع خود بر همه آشكار است و به كار گيري فناوريهاي پيشرفته ارتباطي و استفاده از دستاوردهاي علمي دانشهاي اجتماعي و رواني كه به امر تبليغات اهميت ويژه اي بخشيده اند، از عوامل موفقيت در نهادينه كردن ارزشها محسوب مي شوند. دريان كور(1)، كارشناس تبليغات، معتقد است كه در هر امر تبليغي موارد زير مورد توجه قرار مي گيرد: الف) ابزار: سخن، چاپ، تصوير، نمايش و نهادها؛ ب) ابزارفني: مطبوعات، راديو، تلويزيون، آگهيها و ساير وسايل ارتباطي جمعي؛ ج) ابزار انساني: سخنان رهبران، سخنوران و سياستمداران؛ د) محتوا و مضامين: ايدئولوژي، شعار، ارائه اطلاعات با مقاصد خاص؛ و ه) اهداف: ميهن دوستي، وفاداري، اطاعت كوركورانه يا انقياد در برابر هر نوع خودكامگي.(7) بنابراين، عدم استفاده از جنبه هاي هنري و ابزار كارآمد روز مي تواند مانعي جدي براي نشر فرهنگ دفاع مقدس باشد؛ زيرا، نسل جديد به ابزار سنتي ازجمله سخنراني صرف و شيوه هاي معمول كمتر علاقه دارند. 2) تفاوت و شكاف بين عمل و بيان خواص و مسئولان جامعه كه از گذشته هاي دور، در جامعه وجود داشته است. به عبارت ديگر، مسئولان و رهبران جامعه زماني مي توانند از نفوذ فراوان در جامعه برخوردار شوند كه بين عمل و عقايد آنها فاصله اي نباشد؛ نكته اي كه مردم آن را به خوبي درك مي كنند و نسبت به آن حساسيت دارند. 3) عدم ساده زيستي مسئولان و خواص جامعه، به ويژه مسئولان و مبلغان فرهنگي را مي توان مانع ديگر برشمرد؛ نكته مهمي كه بارها، حضرت امام (ره) و رهبر معظم انقلاب، در پيامهايشان آن را گوشزد و مسئولان را بدان دعوت كرده اند، اما عدم رعايت آن موجب شده است كه نه تنها ارزشهاي انقلاب اسلامي و دفاع مقدس مورد اقبال جمعي قرار نگيرد، بلكه ارائة آنها حركتي ضد فرهنگي محسوب شود و هر گونه زمينة اعتقادي و پذيرش مسائل فرهنگي و ارزشهاي دفاع مقدس از بين برود. 4) گسترش فقر و شكاف طبقاتي در جامعه، كه با افزايش آن ارزشهاي معنوي كم رنگ تر خواهد شد. 5) رواج تبعيض و اعمال بي ضابطه در جامعه، كه مي تواند ريشة هر اعتقادي را نابود و به گسترش فقر و شكاف طبقاتي كمك شاياني كند؛ موضوعي كه به دنبال آن، انواع و اقسام فسادها دامن گير جامعه مي شود و معنويت و اعتقاد به مسائل معنوي از بين مي رود. واقعيت اين است كه در نهايت، بين اهميت موضوع در مقولة نظري (نشر و گسترش فرهنگ دفاع مقدس) و مجموعة اقداماتي، كه از ديدگاه عملي در اين باره صورتگرفتهاست، فاصلة زيادي ديده مي شود و در يك كلام، عملكرد نادرست و ضعف مديريت برخي از مسئولان در ادارة جامعه، سوء استفاده و فساد مالي برخي از عناصر و وابستگان به مسئولان نظام، عدم پاسخ گويي اصولي به نيازهاي مردم، ناديده گرفتن افكار عمومي و ترجيح مصالح و منافع فردي برخي از مسئولان بر مصالح و منافع عمومي متأسفانه، در بي اعتمادي، بدگماني و دلسردي مردم نسبت به نظام تأثير مستقيمي داشته است؛ و بر تبليغات و تلاش مسئولان و متوليان در نشر فرهنگ دفاع مقدس و انقلاب اسلامي تأثير منفي گذاشته است. افزون بر موانع داخلي، موانع بيروني نيز در برابر گسترش فرهنگ دفاع مقدس وجود دارند. كشورهاي جهانخوار و سلطه گر غربي از فرداي پيروزي انقلاب اسلامي عليه اين نظام مقدس به توطئه هاي گوناگون در زمينه هاي سياسي، اقتصادي، اجتماعي، نظامي و فرهنگي دست زدند و با تمامي توان و ابزار ممكن به مقابله با آن برخاستند. رواج شايعه هاي گوناگون، تبليغات منفي و غير واقعي از طريق فيلم، خبر و گزارش، تهاجم فرهنگي با ابزار فيلم، ويدئو، رايانه، كتاب و نشريه، تهاجم نظامي و علني از راههاي مستقيم، محاصره و تحريم اقتصادي در زمينه هـاي نفتي و محـصولات صنعتي، تهديـدهـا و كارشكنيها در مجامع رسمي سياسي بين المللي، از جمله اقدامات و موانع فرامرزي گسترش فرهنگ انقلاب اسلامي، به ويژه فرهنگ دفاع مقدس محسوب مي شوند. ويژگيهاي فرهنگ دفاع مقدس كه وحدت آفرين و مخالف استعمار و سلطه جويي بيگانگان بود و رشد و بالندگي نيروهاي داخلي را در زمينه هاي صنعتي، نظامي و كشاورزي به دنبال داشت، نمي توانست براي جهانخواران و متجاوزان به حقوق ملل تحت ستم پذيرفتني باشد. فرهنگ دفاع مقدس عناصر مثبت و سازنده اي داشت كه در صورت قرار گرفتن در متن زندگي مردم يا به عبارت ديگر، آميخته شدن آنها با زندگي روزمرة مردم، مي توانست در مقابل تهاجم فرهنگي غرب ايستادگي كند و از تأثيرات سوء آن بكاهد؛ اما متأسفانه، از آنجا كه ما استراتژي فرهنگي مشخص و متولي ويژه اي در اين مورد انتخاب نكرديم و تلاش و جديت براي زنده نگه داشتن ارزشهاي دفاع مقدس به عمل نياورديم، به سرعت، تمامي ارزشهاي مزبور به دست فراموشي سپرده شد و در حال حاضر، با استحالة ارزشها روبه رو مي باشيم. ارائة پيشنهادها در اينجا، اين پرسش مطرح است كه تا كنون، براي حفظ و ترويج ارزشهاي دفاع مقدس چه اموري را انجام داده ايم؟ در پاسخ بدين پرسش به طور اختصار مي توانيم موارد زير را معرفي كنيم: 1) احداث موزه هاي مختلف جنگ در شهرها و مناطق جنگ زدة جنوب و غرب كشور؛ 2) حفظ و نگهداري تركيب يك يا چند شهر منهدم شده در جنگ براي ترسيم علني تجاوز دشمنان انقلاب اسلامي به كشورمان، مانند خرمشهر و قصر شيرين و ... ؛ 3) ايجاد بناهاي يادبود، لوحها و سنگ نوشته ها در مكانها و مناطق بمباران شده مانند مسجدها، كارخانه ها، مدرسه ها و مكانهاي مختلف ديگر؛ 4) تلاش براي جمع آوري و تدوين دايره المعارف جامع و كاملي از عمليات دفاع مقدس در تمامي ابعاد نظامي، سياسي، جغرافيايي، فرهنگي ـ اجتماعي، اقتصادي و غيره؛ و 5) شناسايي، جمع آوري و تمركز آرشيو اسناد و مدارك جنگ اعم از سندها، گزارشها، مدارك و اخبار نوشته شده و نوشته نشده . 6) تقويت مركز مطالعات و تحقيقات جنگ، كه تا كنون كتب و آثار بسيار ارزشمندي را ارائه داده اند؛ 7) ايجاد مركز توليد فيلمهاي سينمايي جنگ؛ 8) توليد مجموعه هاي تلويزيوني روايت فتح؛ 9) بر گذاري همايشها، سمينارها و يادواره هاي شهيدان دفاع مقدس در شهرها و مراكز استانهاي مختلف. تمامي اين اقدامات در جاي خود ارزشمند و ضروري بوده اند، اما با تغيير ارزشهاي دفاع مقدس در جامعه و حاكميت ارزشهاي مادي به جاي آنها، تلاش بيشتر نيز نتيجة مثبتي به همراه نخواهد داشت؛ زيرا، بستر مناسب و زير بناي گسترش آن فرهنگ از بين رفته است. مقام معظم رهبري در تيرماه سال 1370 مصادف با عاشوراي حسيني فرمودند: »بله، من هم در اين نگرانياي كه شما عنوان كرديد، شريك مي باشم كه مبادا، اين فرهنگ، يعني همان فرهنگ انقلاب كه در جنگ، ميداني براي رشد و بالندگي پيدا كرده بود، از بين برود. ... حالا كه ديگر جنگي نداريم و نمي خواهيم هم كه به دست خودمان جنگي بپا كنيم كه عرصة ظهور ارزشهاي انقلاب شود، آن هشت سال جنگ بايستي تاريخ ما را تغذيه كند.. .«.(8) متأسفانه، به دليل حاكميت ارزشهاي مادي و عدم برخورد قاطع و اصولي با آنها روزبه روز تضعيف فرهنگ دفاع مقدس را شاهديم. در تأييد اين ادعا بخشي از سخنان حكيمانه و عارفانة حضرت امام (ره) را يادآور مي شويم: »بحث مبارزه و رفاه، بحث قيام و راحت طلبي، بحث دين خواهي و آخرت جويي، دو مقوله اي است كه هرگز با هم جمع نمي شوند و تنها آنهايي تا آخر خط با ما هستند كه درد فقر و محروميت و استضعاف را چشيده باشند .. .«. نتيجه گيري ارزشهاي حاكم بر هر جامعه اي نشاندهندة هويت اجتماعي، ديني و اخلاقي آن جامعه است و آرمانهاي جامعه را در برگرفته و راهنمايي براي رفتار و كردار افراد جامعه بوده و به آنها براي رسيدن به اهداف و آرمانهاي خود انرژي و جسارت اقدام مي دهد. در طول جنگ ايران و عراق و با توجه به بستري كه فراهم شده بود، ارزشهاي گران سنگي به وجود آمد. ايثار و فداكاري به ويژگي برجستة رزمندگان تبديل شده و به رفتار و كردار آنها جهت مي داد. اين رفتار والاي انساني در زماني ظهور كرد كه با گسترش علم و فناوري و دست يابي انسانها به سلاحهاي مخرب تر، رفتار آنها با خشونت بيشتري همراه شده و در نتيجه، نه تنها پاي بندي به ارزشهاي اخلاقي و انساني ضرورت بيشتري يافته بود، بلكه در قالب رفتار رزمندگان ايران در طول جنگ به شكل بارزتري آشكار شد و نمود بيشتري يافت. درك و حفظ اين ارزش در دورة پس از جنگ ضرورت انكارناپذيري است؛ هر چند نيازي نيست كه اين ارزشها حتماً در بستر ميدانهاي جنگ بروز نمايند. جامعه سرشار از روابط متقابل انسانهاست و آنها مي توانند ارزشهاي دورة جنگ را در روابط فردي و اجتماعي خود جلوه گركند و به محيط خود صفايي ديگر ببخشند، همچنين، اين ارزشها مي توانند در قالب قانون ظهور كنند كه در اين صورت جدا از پذيرش دروني آنها از سوي افراد، كه ويژگي ارزشهاي يك جامعه است؛ مي تواند از الزامهاي شكلي و قانوني هم براي پياده شدن در جامعه بهره بگيرد. در اين وضعيت، شكاف قوانين و ارزشها كاهش مييابد و همسويي بيشتري بين آنها ايجاد مي شود. گسترش ارزشهاي دفاع مقدس مي تواند روابط مردم با يكديگر و اركان مختلف نظام اجتماعي را اخلاقي تر كند و كارآيي جامعه را افزايش دهد كه در نتيجة آن، روند امورات عمومي و خصوصي سهل تر گشته و متقابلاً اعتماد و باور مردم به ارزشهاي موجود بيشتر مي شود. در چنين فرايندي ارزشهاي دفاع مقدس مي توانند در دورة صلح كارآيي خود را حفظ كنند و به رشد و بالندگي خود در جامعه ادامه بدهند. نویسنده: مهدي اديبي سده فصلنامه نگين - شماره 6 منابع و ماخذ (1) محمد معين؛ فرهنگ فارسي ( متوسط)؛ تهران: انتشارات اميركبير؛ دفتر اول، 1360. (2) آلن بيرو؛ فرهنگ علوم اجتماعي؛ترجمة باقر ساروخاني؛ تهران: انتشارات كيهان، 1366،صص 444-445. (3) نيكلاس آبراكرامبي و همكاران؛ فرهنگ جامعه شناسي؛ ترجمه حسن پويان؛ تهران: انتشارات چاپخش، چاپ اول، 1370، ص 407. (4) مهدي اديبي سده؛ جامعه شناسي جنگ و نيروهاي نظامي؛ تهران: انتشارات سمت، چاپ اول، 1379، ص 133. (5) پيتر ميير؛ جامعهشناسي جنگ و ارتش؛ ترجمة عليرضا ازغندي؛ تهران: انتشارات قومس، 1368،ص 93. (6) محمدتقي جعفري،؛ مقالات برگزيده سمينار تجاوز و دفاع؛ جلد اول تبيين مباني جنگ و دفاع، تهران: چاپ اول، 1368، ص 71. (7) كارل هوسمن؛ بحران وجدان؛ ترجمه داوود حيدري؛ تهران: انتشارات مركز مطالعات و تحقيقات رسانه ها، چاپ اول، 1375، صص 190-191. (8) محمدباقر نيكخواه؛ چهارمين كنفرانس بررسي دفاع مقدس؛ تهران: انتشارات ستاد كل نيروهاي مسلح، 1373، ص 148.